ГЛАУКОМАМЕН АУЫРАТЫН НАУҚАСТАРДЫҢ ӨМІР САПАСЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ЖҮЙЕЛІК ЕМЕС ШОЛУЫ
Кіріспе: Глаукома әлемнің экономикалық дамыған елдерінде еңбекке қабілетті жастағы науқастардың мүгедектігінің себептерінің бірі болып табылады. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметі бойынша, әлемде глаукомамен ауыратын 105 миллионға жуық адам бар. Таралу көрсеткішінің жоғары болуы, науқастар санының тұрақты өсуі, ерте анықтаудың қиындығы, емдеу мен бақылаудың күрделілігі, мүгедектіктің жоғары деңгейі және көру қабілетінің нашарлығы немесе соқырлық салдарынан науқастардың өмір сапасына кері әсерінен глаукома - қазіргі қоғам мен офтальмологиялық қызметтің маңызды медициналық-әлеуметтік міндеттерінің бірі болып отыр. Жүргізілетін офтальмологиялық тексерулер глаукомалық пациенттердің өмір сүру сапасын - олардың қоршаған ортада көру бағдарына және көрумен байланысты күнделікті қызметтің әртүрлі түрлерін орындауға қабілеттілігін, сондай-ақ көру сапасына қанағаттанушылығын бағалауға мүмкіндік бермейді. Глаукомамен ауыратын науқастардың өмір сүру сапасын зерттеу аурудың даму динамикасы туралы ақпарат бере алады, емдеудің тиімділігі мен төзімділігіне, мүмкін асқынулардың дамуына мониторинг жүргізуге мүмкіндік береді.
Зерттеу мақсаты: глаукомамен ауыратын науқастардың өмір сапасы туралы әдебиет деректеріне шолу жасау болып табылады.
Іздеу стратегиясы: жарияланымдарды іздеу стратегиясы e-Library, Pubmed, Web of Science, Scopus, Google Scholar дерекқорларында индекстелген зерттеу тақырыбы бойынша әдебиет көздерін іздеуді қамтыды. Әдебиеттік шолуды құрастыру үшін 2000 жылдан 2021 жылға дейінгі басылымдар зерттелді, түпнұсқа тілі: ағылшын және орыс тілдері. Барлығы 153 жарияланым талданды, оның ішінде 65 мақала зерттеу мақсатына сәйкес келді.
Нәтижесі: Біздің зерттеуіміздің нәтижелері бойынша көптеген жарияланымдар глаукомамен ауыратын науқастардың өмір сүру сапасы көптеген себептерге байланысты нашарлауы мүмкін: көру қабілетінің жоғалуы, күнделікті емдеудің күрделілігі, жанама әсерлері және емдеу құны; көру қабілетіне қауіп төндіретін созылмалы аурумен байланысты алаңдаушылық пен қорқыныш және оқу, көлік жүргізу, серуендеу, қашықтықты бағалау және сыртқы жағынан жақындаған заттарды бақылау сияқты пациенттің күнделікті қызметіне қауіп төндіруі мүмкін. Глаукоманы көру функциясының қайтымсыз үдемелі төмендеуіне және соқырлыққа әкелетін ауыр созылмалы ауру ретінде қарастыра отырып, оның сауалнамасына негізделген науқас жағдайының субъективті компонентінің маңыздылығын атап өткен жөн. Бұл көру тек кеңістікте бағдарлауды қамтамасыз етіп қана қоймайды, сонымен қатар адамның әлеуметтік және эмоционалдық әл-ауқатына айтарлықтай әсер етеді. Сондықтан глаукомамен ауыратын науқастарда көру функциясының бұзылуы өмір сапасының барлық көрсеткіштеріне теріс әсер етеді.
Қорытынды: Глаукоманы ерте анықтау көру функциялары мен өмір сүру сапасын сақтау үшін клиникалық емдеудегі маңызды міндет болып табылады. Ерте сатыдағы глаукомамен ауыратын науқастар көбінесе асқынған кезеңге өткенге дейін диагноз қойылмайды. Бұл әдеби шолуда аталған диагнозбен ауыратын науқастардың өмір сүру сапасын сақтау үшін глаукоманы уақтылы диагностикалау маңыздылығы атап өтіледі.
Майя К. Таушанова1, https://orcid.org/0000-0002-0165-9312
Людмила С. Ермуханова1, https://orcid.org/0000-0001-7703-9649
Венера Ю. Байсугурова2, https://orcid.org/0000-0003-0182-7598
Евгений Л. Борщук3, https://orcid.org/0000-0002-3617-5908
Cауле Т. Тажбенова1, https://orcid.org/0000-0002-4073-0070
Индира Т. Абдикадирова1, https://orcid.org/0000-0003-2762-684X
1 КеАҚ «Марат Оспанов атындағы Батыс Қазақстан медицина университеті»,
Ақтөбе қ., Қазақстан Республикасы;
2 С.Д. Асфендияров атындағы Қазақ Ұлттық медицина университеті,
Алматы қ., Қазақстан Республикасы;
3 Орынбор мемлекеттік медицина университеті, Орынбор қаласы, Ресей Федерациясы.
1. Абышева Л.Д., Авдеев Р.В., Александров А.С. и др. Многоцентровое исследование по изучению показателей офтальмотонуса у пациентов с продвинутыми стадиями первичной открытоугольной глаукомы на фоне проводимого лечения // Офтальмологические ведомости. 2015. № 1 (8). C. 52-69.
2. Агарков Н.М., Чухраёв А.М., Фабрикантов О.Л., Яблокова Н.В. Снижение качества жизни у пожилых больных с глаукомой // Офтальмология. 2021.18(3):527–531. https://doi.org/10.18008/1816-5095-2021-3-527-531
3. Антонычев С.Ю., Мохорт Т.В. Опросники для исследования качества жизни больных сахарным диабетом 1–го типа // Медицинская панорама. 2003. №3. С. 34–37.
4. Афанасьева Е.В. Оценка качества жизни, связанного со здоровьем // Качественная клиническая практика. 2010. №1. С. 36–38.
5. Илларионова А. Р. Исследование качества жизни у больных глаукомой / А. Р. Илларионова // Клиническая офтальмология. 2003. Т.4, № 3. С. 134–136.
6. Козловский В.Л., Масловский С.Ю. Оценка качества жизни больных шизофренией при проведении поддерживающей терапии: метод. реком. СПб., 2011. 22с.
7. Козина Е. В. Качество жизни больных с первичной открытоугольной глаукомой // Клиническая офтальмология. 2003. Т.4, № 3. С. 137– 139.
8. Либман Е.С., Гальперин М.Р., Гришина Е.Е., Сенкевич Н.Ю. Подходы к оценке качества жизни офтальмологических больных // Клин. офтальмология. 2002. Т.3, №3. С. 119-121.
9. Новик A.A., Матвеев С.А., Ионова Т.И. Оценка качества жизни больных в медицине // Клинич. медицина. 2000. Т.78, № 2. С. 10–13.
10. Новик А.А., Ионова Т.И., Киштович А.В. Качество жизни // Вестник межнационального центра исследования качества жизни. 2007. № 9–10. С. 25–31.
11. Новик А.А., Ионова Т.И., Шевченко Ю.Л. Руководство по исследованию качества жизни в медицине. 2 изд. – М.: ОЛМА Медиа Групп, 2007.– 320 с.
12. Тугуши О. А., Шляпужникова А.В., Листопадова Н.А. Сравнительный анализ качества жизни пациентов, получающих бета-блокаторы и ксалатан (латанопрост) // Вестник офтальмологии. 2005. № 4. С. 41-43.
13. Туичибаева Д., Ризаев Ж., Янгиева Н. Совершенствования системы диспансеризации пациентов с первичной глаукомой путем внедрения электронной программы // Медицина и инновации. 2022. 1 (3):11-19. https://doi.org/10.34920/min.2021-3.001.
14. Французова Л.В., Галеева Ф.С., Габдрахманов Л.М., Карлова Е.В. Особенности психоэмоционального состояния пациентов с первичной открытоугольной глаукомой // Вестник ОГУ. 2015. №12 (187). С. 266–269.
15. Ayele F.A. et al.The impact of glaucoma on qualityoflife inEthiopia: acase-controlstudy // BMC Ophthalmol. 2017. V.1. № 17. P. 248.
16. Bhorade A.M. et al. Rate of Falls, Fear of Falling, and Avoidance of Activities At-Risk for Falls in Older Adults With Glaucoma. // Am J Ophthalmol. 2021;227:275-283. doi:10.1016/j.ajo.2021.02.017
17. Chen Y.Y., Lai Y.J. Wang J.P., et al. The association between glaucoma and risk of depression: a nationwide population-based cohort study // BMC Ophthalmol. 2018.18:146. doi:10.1186/s12886-018- 0811-5.
18. De Keyser M. et al.Quality of life in glaucoma patients after selective laser trabeculoplasty // Int J Ophthalmol. 2017. V.5. №10. P.742–748.
19. Dev M.K., Paudel N., Joshi N.D. et al.Impact of visual impairment on vision-specific quality of life among older adults living in nursing home // Curr Eye Res. 2014. 39(3): 232-238. doi:10.3109/02713683.2013.838973
20. Diniz-Filho A., Abe R.Y., Cho H.J., Baig S., Gracitelli C.P.B., Medeiros F.A. Fast visual field progression is associated with depressive symptoms in patients with glaucoma // Ophthalmology. 2016. 123(4):754–759. doi:10.1016/j.ophtha.2015.12.014.
21. Freeman E.E., Munoz B., Rubin G., West S.K. Visual field loss increases the risk of falls in older adults: the Salisbury eye evaluation // Invest Ophthalmol Vis Sci. 2007. 48:4445–4450. doi: 10.1167/iovs.07-0326.
22. Gabdrakhmanova A.F., Kurbanov S.A. Clinical and functional values of quality of life of primary open-angle glaucoma patients // National Journal glaucoma. 2015. 14(4):29-35.
23. Gothwal V.K., Mandal A.K. Quality of Life and Life Satisfaction in Young Adults with Primary Congenital Glaucoma // Ophthalmol Glaucoma. 2021. 4(3):312-321. doi:10.1016/j.ogla.2020.09.015
24. Greenwood M.D., Gorham R.A., Boever K.R. A Randomized Fellow-Eye Clinical Trial to Evaluate Patient Preference for Dexamethasone Intracanalicular Insert or Topical Prednisolone Acetate for Control of Postoperative Symptoms Following Bilateral Femtosecond Laser in Site Keratomileusis (LASIK) // Clin Ophthalmol. 2020;14:2223-2228. Published 2020 Aug 6. doi:10.2147/OPTH.S265311
25. Guedes R.A., Guedes V.M., Freitas S.M., Chaoubah A. Quality of life of medically versus surgically treated glaucoma patients // J Glaucoma. 2013 Jun-Jul. 22(5):369-73. doi: 10.1097/IJG.0b013e31824ceb8b.
26. Hirneiss C., Vogel M. et al. Messung der glaukomspezifischen Funktionsfähigkeit mit dem GQL-15 und Korrelation mit Funktionsparametern des Sehens [Measurement of glaucoma-specific functionality with the GQL-15 and correlation with parameters of visual function]. Ophthalmologe. 2011. Oct, 08(10):939-46. doi: 10.1007/s00347-011-2402-1. German.
27. Ilahi F., Liyanti R. Quality of life assessment glaucoma patients based on glaucoma symptom scale and glaucoma quality of life-15 score at M. Djamil Hospital Padang // Ophthalmologica Indonesiana, 2019. 43(1), 57. https://doi.org/10.35749/journal.v43i1.139
28. Uenishi Y. et al. Depression and mood indicators in newly diagnosed glaucoma patients // Am J Ophthalmol. 2007. 144:238–244. doi: 10.1016/j.ajo.2007.04.048.
29. Janz N.K., Wren P.A., Guire K.E. et al. Fear of blindness in the collaborative initial glaucoma treatment study: patterns and correlates over time // Ophthalmology. 2007. 114:2213–2220. doi: 10.1016/j.ophtha.2007.02.014.
30. Khachatryan N., Pistilli M., Maguire M.G., Chang A.Y. et al. A Review of Studies of the Association of Vision-Related Quality of Life with Measures of Visual Function and Structure in Patients with Glaucoma in the United States // Ophthalmic Epidemiol. 2021 Jun, 28(3):265-276. doi: 10.1080/09286586.2020.1863992.
31. Kim Y.S. et al. The impact of visual symptoms on the quality of life of patients with early to moderate glaucoma // Int Ophthalmol. 2017. doi: 10.1007/s10792-017-0616-1.
32. Kovac B., Vukosavljevic M., Djokic Kovac J., et al. Validation and cross-cultural adaptation of the National Eye Institute Visual Function Questionnaire (NEI VFQ-25) in Serbian patients // Health Qual Life Outcomes. 2015;13:142. Published 2015 Sep 15. doi:10.1186/s12955-015-0330-5
33. Kumar S., Singh T., Ichhpujani P., Vohra S., Thakur S. Correlation of Ocular Surface Disease and Quality of Life in Indian Glaucoma Patients: BAC-preserved versus BAC-free Travoprost // Turk J Ophthalmol. 2020. 50(2):75-81. doi:10.4274/tjo.galenos.2019.29000
34. Kuo Y.S. et al. Impact of socioeconomic status on vision-related quality of life in primary open-angle glaucoma // Eye (Lond). 2017. V. 10. № 31. P. 1480–1487.
35. Majerníkova L., Hudakova A. et al. Quality of Life of Patients with Glaucoma in Slovakia. 2021 International Journal of Environmental Research and Public Health. 18(2), 485, C.1-13
36. Mangione C.M., Phillips R.S., Sneddon J.M. Development of the “activities of daily vision scale”: a measure of visual functional status // Med. Care, 1992, v.30, p.1111-1126.
37. Mangione C.M., Lee P.P., Gutierrez P.R. et al. Development of the 25-item National Eye Institute Visual Function Questionnaire // Arch. Ophthalmol., 2001, v.119, p.1050-1058.
38. Maria-Evanthia Stamatiou, Dimitrios Kazantzis, Panagiotis Theodossiadis & Irini Chatziralli Depression in glaucoma patients: A review of the literature, Seminars in Ophthalmology, 2021. Doi:10.1080/08820538.2021.1903945
39. Mbadugha C.A., Onakoya A.O., Aribaba O.T. et al. A comparison of the NEIVFQ25 and GQL-15 questionnaires in Nigerian glaucoma patients // Clin. Ophthalmol., 2012, v.6, p.1411-1419.
40. McCusker S., Koola M.M. Association of ophthalmologic disorders and depression in the elderly: a review of the literature // Prim CareCompanion CNS Disord. 2015. 17(4). doi:10.4088/PCC.14r01731.
41. Murphy S.L., Dubin J.A., Gill T.M. The development of fear of falling among community-living older women: predisposing factors and subsequent fall events // J Gerontol A Biol Sci Med Sci. 2003. 58:M943–M947. doi: 10.1093/gerona/58.10.M943
42. Nelson P., Aspinall P., Papasouliotis O. Quality of life in glaucoma and its relationship with visual function // J Glaucoma. 2003. №12. P.139–150.
43. Nguyen A.M., van Landingham S.W., Massof R.W. et al. Reading ability and reading engagement in older adults with glaucoma // Invest. Ophthalmol. Vis Sci., 2014, v.55(8), p.5284-5290.
44. Nordmann J.P., Viala M., Sullivan K., Arnould B., Berdeaux G. Psychometric Validation of the National Eye Institute Visual Function Questionnaire - 25 (NEI VFQ-25) French version: in a population of patients treated for ocular hypertension and glaucoma // Pharmacoeconomics. 2004. 22(3):197-206. doi:10.2165/00019053-200422030-00005
45. Odberg T., Jacobson J.E., Hultgren S.J. The impact of glaucoma on the quality of life of patients in Norvay. Result from self-administered questionnaire // Acta ophthalmol scand. 2001. Vol.79. N.2. P. 116120.
46. Popescu M.L., Boisjoly H., Schmaltz H., et al. Explaining the relationship between three eye diseases and depressive symptoms in older adults. Invest Ophthalmol Vis Sci. 2012. 53:2308–2313. doi: 10.1167/iovs.11-9330.
47. Purola P.K., Nättinen J.E., Parkkari M.M. et al. Improving health-related quality of life in glaucoma during 11 years and its association with vision loss and treatment of the disease // Acta Ophthalmol. 2022 Feb. 100(1):e221-e232. doi: 10.1111/aos.14883.
48. Quaranta L., Riva I., Gerardi C. et al. Quality of Life in Glaucoma: A Review of the Literature // Advances in therapy. 2016. v.33(6), p.959–981.
49. Ramulu P.Y., West S.K. et al.Driving cessation and driving limitation in glaucoma: the Salisbury Eye Evaluation Project // Ophthalmology. 2009. 116:1846–1853. doi: 10.1016/j.ophtha.2009.03.033.
50. Rezapour J., Nickels S., Schuster A.K., et al. Prevalence of depression and anxiety among participants with glaucoma in a population-based cohort study: the gutenberg health study // BMC Ophthalmol. 2018;18:157. doi:10.1186/ s12886-018-0831-1.22.
51. Ribeiro M.V., Hasten-Reiter Júnior H.N. et al. Association between visual impairment and depression in the elderly: a systematic review // Arq Bras Oftalmol. 2015. 78(3):197-201. doi:10.5935/0004-2749.20150051
52. Rulli E. et al Visual field loss and vision related quality of life in the Italian Primary Open Angle Glaucoma Study // Sci Rep. 2018. V.1. № 8. P. 619
53. Sawada H., Fukuchi T., Abe H. Evaluation of the relationship between quality of vision and visual function in Japanese glaucoma patients // Clin. Ophthalmol., 2011, v.5, p:259–267.
54. Sawada H., Fukuchi T., Abe H. Evaluation of the relationship between quality of vision and the visual function index in Japanese glaucoma patients // Graefes Arch. Clin. Exp. Ophthalmol., 2011, v.249(11), p.1721-1727.
55. Shakarchi A.F., Mihailovic A., West S.K., Friedman D.S., Ramulu P.Y. Vision Parameters Most Important to Functionality in Glaucoma // Invest Ophthalmol Vis Sci. 2019. 60(14):4556-4563. doi:10.1167/iovs.19-28023
56. Spaeth G., Walt J., Keener J. Evaluation of quality of life for patients with glaucoma // Am. J. Ophthalmol., 2006, v.141(1), p.S1–S14.
57. Spratt A., Kotecha A., Viswanathan A. Quality of life in glaucoma // J. Curr. Glaucoma practice, 2008, v.2(1), p.39-45.
58. Tastan S., Iyigun E., Bayer A., Acikel C. Anxiety, depression, and quality of life in Turkish patients with glaucoma // Psychol Rep. 2010. 106(2):343-357. doi:10.2466/PR0.106.2.343-357
59. Tham Y.C., Li X., Wong T.Y., Quigley H.A., Aung T., Cheng C.Y. Global prevalence of glaucoma and projections of glaucoma burden through 2040: a systematic review and meta-analysis // Ophthalmology. 2014 Nov. 121(11):2081-90. doi: 10.1016/j.ophtha.2014.05.013.
60. Tharmathurai S., Huwaina A.S. et al. Quality of life of older adults with primary open angle glaucoma using Bahasa Malaysia version of Glaucoma Quality of life 36 questionnaire // Curr Aging Sci. 2021 Sep 3. doi: 10.2174/1874609814666210903155251.
61. Uenishi Y., Tsumura H. et al. Quality of life of elderly Japanese patients with glaucoma // Int J Nurs Pract. 2003 Feb. 9(1):18-25. doi: 10.1046/j.1440-172x.2003.00398.x.
62. Van Gestel A., Webers C.A., Beckers H.J., van Dongen M.C., Severens J.L., Hendrikse F., Schouten J.S. The relationship between visual field loss in glaucoma and health-related quality-of-life // Eye (Lond). 2010 Dec. 24(12):1759-69. doi: 10.1038/eye.2010.133.
63. Wang Y., Alnwisi S., Ke M. The impact of mild, moderate, and severe visual field loss in glaucoma on patients' quality of lifemeasured via the Glaucoma Quality of Life-15 Questionnaire: A meta-analysis // Medicine (Baltimore). 2017. V. 48. № 96.
64. Yang L., Shi X., Tang X. Associations of subjective and objective clinical outcomes of visual functions with quality of life in Chinese glaucoma patients: a cross-sectional study // BMC Ophthalmol., 2019, v.19(1), p.166.
65. Zhang X., Olson D.J. et al.The Association Between Glaucoma, Anxiety, and Depression in a Large Population // Am J Ophthalmol. 2017. 183: 37-41. doi:10.1016/j.ajo.2017.07.021
References: [1-14]
1. Abysheva L.D., Avdeev R.V., Aleksandrov A.S. i dr. Mnogotsentrovoe issledovanie po izucheniyu pokazatelei oftal'motonusa u patsientov s prodvinutymi stadiyami pervichnoi otkrytougol'noi glaukomy na fone provodimogo lecheniya [Multicenter study of intraocular pressure level in patients with moderate and advanced primary open-angle glaucoma on treatment]. Oftal'mologicheskie vedomosti [Ophthalmology Journal]. 2015. №1 (8). C. 52-69. [in Russian]
2. Agarkov N.M., Chuhrajov A.M., Fabrikantov O.L., Jablokova N.V. Snizhenie kachestva zhizni u pozhilykh bol'nykh s glaukomoi [Reduced Quality of Life in Elderly Patients with Glaucoma]. Oftal'mologiya [Ophthalmology in Russia.]. 2021. 18(3): 527–531. doi.org/10.18008/1816-5095-2021-3-527-531 [in Russian]
3. Antonychev S.Ju., Mohort T.V. Oprosniki dlja issledovanija kachestva zhizni bol'nyh saharnym diabetom 1–go tipa [Questionnaires for the study of the quality of life of patients with type 1 diabetes mellitus]. Meditsinskaya panorama [Medical panorama]. 2003. №3. P.34-37 [in Russian]
4. Afanas'eva E.V. Otsenka kachestva zhizni, svyazannogo so zdorov'em [Health-related quality of life assessment]. Kachestvennaya klinicheskaya praktika [Good clinical practice]. 2010. №1. pp. 36–38. [in Russian]
5. Illarionova A.R. Issledovanie kachestva zhizni u bol'nyh glaukomoj [Study of the quality of life in patients with glaucoma]. Klinicheskaya oftal'mologiya [Russian Journal of Clinical Ophthalmology]. 2003. T.4, № 3. pp.134–136. [in Russian]
6. Kozlovskij V.L., Maslovskij S.Ju Otsenka kachestva zhizni bol'nykh shizofreniei pri provedenii podderzhivayushhei terapii: metod. rekom. [Assessment of the quality of life of patients with schizophrenia during maintenance therapy: method. recom]. SPb., 2011. 22 p. [in Russian]
7. Kozina E.V. Kachestvo zhizni bol'nyh s pervichnoj otkrytougol'noj glaukomoj [Quality of life of patients with primary open-angle glaucoma]. Klinicheskaya oftal'mologiya [Russian Journal of Clinical Ophthalmology]. 2003. T.4, №3. pp.137– 139. [in Russian]
8. Libman E.S., Gal'perin M.R., Grishina E.E., Senkevich N.Ju. Podhody k ocenke kachestva zhizni oftal'mologicheskih bol'nyh [Approaches to assessing the quality of life of ophthalmic patients]. Klinicheskaya oftal'mologiya [Russian Journal of Clinical Ophthalmology]. 2002. T.3, №3. pp. 119-121. [in Russian]
9.Novik A.A., Matveev S.A., Ionova T.I. Otsenka kachestva zhizni bol'nykh v meditsine [Assessment of the quality of life of patients in medicine]. Klinicheskaya meditsina [Clinical medicine (Russian journal)]. 2000. T.78, №2. pp. 10–13. [in Russian]
10. Novik A.A., Ionova T.I., Kishtovich A.V. Kachestvo zhizni [Quality of life]. Vestnik mezhnatsional'nogo tsentra issledovaniya kachestva zhizni [Bulletin of the International Center for Quality of Life Research]. 2007. № 9–10. pp. 25–31. [in Russian]
11. Novik A.A., Ionova T.I., Shevchenko Ju.L. Rukovodstvo po issledovaniyu kachestva zhizni v meditsine – 2 izd. [Guidelines for the study of quality of life in medicine]. M.: OLMA Media Grupp, 2007. 320 p. [in Russian]
12. Tugushi O. A., Shljapuzhnikova A.V., Listopadova N.A. Sravnitel'nyi analiz kachestva zhizni patsientov, poluchayushhikh beta-blokatory i ksalatan (latanoprost). [Comparative analysis of the quality of life of patients receiving beta-blockers and xalatan (latanoprost)]. Vestnik oftal'mologii [The Russian Annals of Ophthalmology]. 2005. № 4. рр.41-43 [in Russian]
13. Tuichibaeva D., Rizaev Zh., Jangieva N. Sovershenstvovaniya sistemy dispanserizatsii patsientov s pervichnoi glaukomoi putem vnedreniya elektronnoi programmy [Ways to improve the system of medical examination of patients with primary glaucoma]. Meditsina i innovatsii [Medicine and Innovations]. 2022. 1 (3):11-19. https://doi.org/10.34920/min.2021-3.001. [in Russian]
14. Francuzova L.V., Galeeva F.S., Gabdrahmanov L.M., Karlova E.V. Osobennosti psihoemotsional'nogo sostoyaniya patsientov s pervichnoi otkrytougol'noi glaukomoi [Features of the psychoemotional state of patients with primary open-angle glaucoma]. Vestnik OGU [Vestnik of the Orenburg State University]. 2015. №12 (187). Pp 266-269 [in Russian]
Көрген адамдардың саны: 123
Мақалалар санаты:
Әдебиеттерге шолу
Библиографиялық сілтемелер
Таушанова М.К., Ермуханова Л.С., Байсугурова В.Ю., Борщук Е.Л., Тажбенова C.Т., Абдикадирова И.Т. Глаукомамен ауыратын науқастардың өмір сапасын зерттеудің жүйелік емес шолуы // Ғылым және Денсаулық сақтау. 2022. 2 (Т.24). Б. 123-131. doi 10.34689/SH.2022.24.2.015Ұқсас жариялымдар:
ІШ АСУЫНЫҢ ЗАРАҚАТЫНДАҒЫ ДИАГНОСТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЕМДЕУ ЛАПАРОСКОПИЯСЫ. ӘДЕБИЕТТЕРДІ ШОЛУ.
БІРІНШІЛІК БИЛИАРЛЫ ХОЛАНГИТІ БАР НАУҚАСТАРДЫҢ ӨМІР САПАСЫ МЕН ОНЫ БАҒАЛАУДЫҢ ӘДІСТЕРІ
БАУЫРДЫҢ ДӘРІЛІК-ИНДУКЦИЯЛАНҒАН ЗАҚЫМДАНУЫ ЖӘНЕ ГЕНДЕРЛІК АЙЫРМАШЫЛЫҚТАР
КӨП АҒЗАЛЫ ДИСФУНКЦИЯСЫ БАР НАУҚАСТАРДАҒЫ ИНТРААБДОМИНАЛЬДЫ ГИПЕРТЕНЗИЯ МЕН АСҚАЗАН-ІШЕК ЖОЛДАРЫНЫҢ ЗАҚЫМДАНУ МАРКЕРЛЕРІНІҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫ
ЖЕДЕЛ КОРОНАРЛЫҚ СИНДРОМ МЕН КӨМІРСУЛАР АЛМАСУЫНЫҢ БҰЗЫЛУЫНЫҢ БАЙЛАНЫСЫ